Wat bepaalt de waarde als u van plant bent om originele prentkunst of grafiek te kopen?
De belangstelling voor 'originele' grafische kunst (ook wel grafiek of prentkunst) is de afgelopen decennia onstuimig gegroeid, zowel bij het publiek, bij kunstenaars als bij galeries. Van deze toenemende publieke interesse wordt helaas ook misbruik gemaakt. Reproducties worden soms als echte prenten verkocht. En steeds vaker wordt schijnbaar 'originele' grafiek verkocht tegen hoge prijzen. In dit artikel willen we u een wegwijs maken over hoe u zelf enigszins de waarde van grafiek kunt nagaan en hoe u kunt herkennen of een ets, gravure, litho, steen- of zeefdruk wel of origineel is.
Wanneer is 'grafiek' of 'prentkunst' eigenlijk origineel?
Allereerst is prent kunst of grafiek is een verzamelnaam voor alle soorten kunst die door middel van een afdruktechniek wordt gemaakt. De afbeeldingen die ontstaan door de druktechniek noem je prenten (in het Engels prints) of simpelweg afdrukken.
Omdat de prenten/afdrukken zijn gemaakt met een druktechniek, is het mogelijk het afdrukproces te herhalen, waardoor steeds dezelfde afdruk met dezelfde afbeelding erop ontstaat. De belangrijkste grafische druktechnieken zijn: hoogdruk (boekdruk), diepdruk (ets, gravure) of doordruk (zeefdruk). In ons andere artikel over prentkunst kunt u precies lezen wat het verschil is tussen de verschillende druktechnieken.
Bij een 'originele, grafiek of prentkunst grafiek heeft de kunstenaar speciaal een concept ontworpen, waarbij met behulp van een of meer drukvormen het beoogde beeld herhaalbaar wordt aangebracht op een door hem gekozen beelddrager'.
In de vorige eeuw werden dikwijls gravures gemaakt naar bekende schilderijen. In die tijd werd dat aanvaard. Als dat nu gebeurt noemen we dat geen originele maar 'reproductieve' grafiek of reproducties.
Litho van Kees van Dongen 'Marcelle Leoni' 1959
Welke factoren bepalen de waarde?
Originele litho's, zeefdrukken, etsen en gravures zijn tegenwoordig te koop voor enkele tientallen tot enkele honderdduizenden euro's in zeldzame gevallen. De prijs of schatting van een originele litho hangt van veel factoren af. Hieronder geven we een opsomming van de belangrijkste factoren die de waarde of de prijs van grafiek en prentkunst kunnen bepalen.
De kunst(historische) betekenis en periode
Ets van Rembrandt van Rijn 'Zelfportret met Saskia", 1636
Originele exemplaren en afwijkingen
Prints zijn niet altijd eenvoudigweg reproducties, al lijkt dat soms zo. Er worden ook niet altijd meerdere edities van uitgegeven. In feite is het zo dat veel kunstenaars met druktechnieken werken om slechts één origineel werk te maken. Deze stukken zijn het meest waard, want als het om kunst gaat, waarderen mensen originaliteit en uniciteit.
Soms vertonen prenten afwijkingen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als er net iets andere kleuren gebruikt zijn, of als ze met de hand zijn afgewerkt door de kunstenaar. Binnen beperkte oplages zijn deze prenten extra waardevol, omdat ze uniek en zeldzaam zijn.
Druktechniek, de lijst & gebruikte materialen
Elke druktechniek vraagt om andere materialen en processen, waardoor de resultaten verschillen. Om die reden hebben de verschillende technieken ook invloed op de waarde. Meer arbeidsintensieve technieken resulteren in waardevollere prenten. Zie voor meer over de verschillende druktechnieken ook het volgende artikel.
De materialen die gebruikt worden bij het vervaardigen van het werk, hebben ook invloed op de waarde ervan. Prenten op mooie papiersoorten zoals Hahnemühle en archiefpapier zijn meestal meer waard. Een prent die is gedrukt op aluminium, bamboe of plexiglas, is vaak bijzonderder dan een afdruk op 'gewoon' papier waardevol.
Bij de lithografie is ook (anders dan bij de ets) de kwaliteit van de eerste afdruk niet wezenlijk anders of beter dan de laatste afdruk. Van een etsplaat kunnen niet veel meer dan honderd goede afdrukken worden gemaakt, van een drogenaald-plaat veel minder. Dan is de plaat wel versleten tenzij die 'verstaald' werd wat slechts zelden gebeurt. Andere druktechnieken laten vrijwel onbeperkte oplagen toe.
Litho van Marc Chagall, La flûte enchantée (The Magic Flute), 1967
Kwaliteit van de afdruk
Prenten zijn in het algemeen kwetsbare kunstwerken. Ze kunnen worden aangetast door direct licht of er kunnen krassen of scheuren in komen. Een lijst helpt mee om de prent te beschermen. Als het werk al behoorlijk oud is, maar altijd ingelijst is geweest, is dit een goede indicatie dat het nog in goede staat is.
Een prentenvijand bij uitstek is een te hoge zurigheid. Tussen de jaren 1955 en 1980 is daarop uit onkunde vaak te weinig gelet. Er is toen dikwijls papier met te hoge zuurgraad gebruikt en bladen werden met te zurig plakband of lijm in te zurige passe-partouts vastgezet. Het gevolg is dat het papier wordt aangetast. Er vreet zich een soort bruine geligheid het papier in, het verkwijnt als het ware.
Links, een oude gravure van 'verzuurd papier' en rechts het resultaat na restauratie (wassen)
Grootte, zwart-wit of kleur
Het getwist onder grafici of prenten wel kleuren mogen bevatten is uitgewoed. Men bestrijdt elkaars voorkeuren niet meer. De een gebruikt alleen zwarte inkt, de ander doet aan veelkleurigheid. Het hangt van de eigen artistieke opvattingen af. Net als vroeger worden prenten ook wel eens met de hand ingekleurd, met aquarel meestal. Sommigen vinden zo'n gemengde techniek weinig zuiver, anderen zijn in dit opzicht onbekommerd.
Een prent met veel kleuren is over het algemeen bijna altijd meer waard dan een zwart-witprent. Ook de grootte doet ertoe. Om grotere prenten te maken zijn meer vaardigheden nodig. Daarom zijn ze in het algemeen meer waard en zeldzamer.
Litho van Karel Appel, Abstraction, 1960 - 1970
Signatuur, monogram & watermerk
Vroeger stond er niets onder een prent geschreven. Hoogstens werden op de onderrand van de drukvorm gegevens inzake ontwerper, graveur en drukker aangebracht en meegedrukt. Tegenwoordig wordt nog wel eens een monogram of watermerk van de graficus mee gedrukt of in het papier gestempeld, ookwel preeg genoemd. En enkelen brengen nog gewoon hun handtekening op de drukvorm aan.
Voorbeeld van een 'preeg' en een monogram van de drukker
Voor het bepalen van de uniciteit en de echtheid van een prentafdruk is het belangrijk om te bepalen of de kunstenaar (of de etser of graveerder) het werk zelf heeft ondertekend of dat de signatuur in het drukproces (in de plaat) is meegenomen.
Je weet bij een handgesigneerde versie zeker dat de maker het werk zelf heeft gezien en nauw betrokken is geweest bij het productieproces en belangrijker, dat het kunstwerk destijds de goedkeuring heeft gekregen van de kunstenaar om aan de wereld getoond te worden. Daardoor is in de meeste gevallen een handgesigneerd exemplaar meer waard dan een 'ongesigneerde' versie of een waarvan de handtekening in de plaat is gezet.
Voorbeeld van een litho van Marc Chagall met zowel handgesigneerd als gesigneerd in de plaat
De exclusiviteit; afdruk, oplage en editie
Een hele belangrijke factor voor de waarde van een kunstdruk is de 'exclusiviteit' van het gedrukte werk. Dus belangrijk is hoeveel afdrukken zijn er gemaakt en kunnen er in de toekomst nog bijgedrukt worden. De editie of oplage van een kunstdruk is een van de belangrijkste factoren bij het bepalen van de waarde.
Als veel mensen hetzelfde werk bezitten, verlaagt dat de exclusiviteit en daarmee de prijs. Bij een hoge oplage is de kans ook kleiner dat de kunstenaar direct betrokken is geweest bij de productie van elk exemplaar.
Omdat er verschillen zijn tussen oplages, edities enop de verschillen in soorten afdrukken, zullen we in dit hoofdstuk hier iets uitgebreider op ingaan
Een silkscreen (zeefdruk) van Tom Wesselmann, Bedroom Face, 1977
Verschil tussen afdruk, oplage en editie
Het individuele vel dat door het afdrukproces wordt gemaakt, wordt een "afdruk" genoemd. Het totale aantal afdrukken binnen een reeks wordt de "oplage" genoemd. Als er op een later tijdstip met dezelfde drukplaat meer oplages worden gemaakt dan spreekt men van edities.
De kunstenaar heeft het voorrecht de oplage te bepalen. Vroeger zorgde de slijtage van de drukplaat er zelf voor dat de hoeveelheid van de drukgrafiek beperkt bleef tot een relatief klein aantal. Van een zink- of koperplaat kunnen gewoonlijk tussen de 20 en de 100 afdrukken gemaakt worden. Sinds de komst van stalen drukplaten is echter een zeer hoge oplage mogelijk.
Zodra de afdrukken van een gemaakt zijn, is het gebruikelijk om de drukplaat onbruikbaar te maken, door bijvoorbeeld meerdere gekruiste lijnen over de afbeelding op de plaat te snijden. Van sommige bekende kunstenaars, zoals van Francisco Goya, zijn de platen echter bewaard gebleven en werden of worden op een latere datum, ook na het overlijden van de kunstenaar, een nieuwe reeks afdrukken gemaakt. In dit geval spreekt men van “edities”, waarbij de oorspronkelijk edities de meest waardevolle zijn.
Een printafdruk van Francisco de Goya, La Tauromaquia, 1816
Nummering binnen een oplage
In een beperkte oplage noteert de kunstenaar meestal op iedere afdruk (dus niet op de drukplaat) handmatig met potlood zijn of haar naam en het afdruknummer met achter een schuine streep het totaal aantal reguliere afdrukken in gewone cijfers.
Het potlood wordt gebruikt omdat een potloodhandtekening moeilijk te wissen of te veranderen is zonder de papiervezels te beschadigen. De handtekening staat meestal in de rechter benedenhoek, het afdruknummer en de oplage in de linkerbenedenhoek. De titel van de prent, indien aanwezig, staat gewoonlijk in het midden.
Als een kunstdruk in beperkte oplage uitkomt, doet het nummer binnen de oplage er niet echt toe voor de waarde. De waarde van nummer 90/100 is niet anders dan die van 2/100. Een uitzondering geldt voor de allereerste druk van de oplage, bijvoorbeeld 1/100. Deze is meestal meer gewild bij verzamelaars en heeft daarom meer waarde dan de overige nummers.
Jan Cremer,HOT DOG II, 1969
Trial Proof (TP), Epreuve d’artiste (EA) of Artists proof' (AP)
De oplage staat dus meestal aangegeven op het kunstwerk. Toch is de werkelijke oplage meestal groter dan dit getal. Dat komt omdat kunstenaars, naast de reguliere afdrukken, vaak eerst proefdrukken maken. Deze proefdrukken tellen officieel niet mee in de oplage.
Soms is de kunstenaar nog aan het ontdekken wat hij/zij het mooist vindt en wat het beste werkt. Dit zijn vaak unieke afdrukken die verschillen van de oplage. Hierdoor zijn ze ook meer waard. Deze proefdrukken heten 'trial proofs' en staan vaak aangeduid met ‘TP’. Ander benamingen voor deze proefdrukken zijn ookwel 'épreuve d’artiste (EA) of 'artists proof' (AP).
Voorbeeld van een Trial Proof (TP) van een zeefdruk van de bekende pop-artist Andy Warhol
Officieel worden bij deze proefdrukken het afdruknummer en het oplagenummer vaak in Romeinse cijfers weergegeven en persoonlijke afdrukken van de kunstenaar vaak ongesigneerd zonder nummering.
Het aantal proefdrukken mag officieel niet meer zijn dan 10% van de totale oplage. Vanwege het beperkte aanbod van deze 'trial proofs' en omdat de omdat ze iets zeggen over de oorspronkelijke ideeën en de werkwijze van de kunstenaar zijn deze ook meestal hoger geprijsd dan de andere afdrukken.
Hors Commerce (HC) en Bon à Tirer’ (BAT)
Om het nog ingewikkelder te maken, kunt u buiten de normale oplage en de proefdrukken ook nog een ‘bon à tirer’ druk (BAT) tegenkomen, dit is een door de kunstenaar uitgekozen druk (zeefdruk, litho, ets, giclée etc.) welke als 'maatstaf' dient voor de te drukken oplage.
En verder bestaan er ook afdrukken die alleen voor de kunstenaar zelf zijn de zogenaamde, ‘buiten de handel 'hors commerce (HC), deze zijn dus ook in principe niet bestemd zijn voor verkoop.
Voorbeeld van een gesigneerde Hors Commerce (HC) litho van Joan Miró
Tips om reproductie en vervalsingen te herkennen
Van de toenemende interesse voor grafiek gewordt ook meer misbruik gemaakt. Reproducties worden regelmatig als echte prenten verkocht. Tegen vaak hoge prijzen wordt schijnbaar originele grafiek aangeprezen die dat helemaal niet is.
En soms wil men de indruk wekken dat een beperkte oplage wordt aangeboden terwijl er wordt gedrukt zolang de vraag strekt. Tegen dat soort praktijken kan gewaarschuwd worden maar net als in de antiekhandel is bedrog ook hier niet geheel te voorkomen.
Voorbeeld van lithografische reproductie van 'The Happy Unicorn', Salvador Dalì
Een tip om zelf te onderzoek te doen zou kunnen zijn om de print onder een vergrootglas te leggen en te voelen. Met een loep kan je zien hoe het werk is gemaakt. Bij een houtgravure, ets of linosnede zal het papier vaak een heel klein beetje ingedrukt zijn. Bij een zeefdruk zie je dat een werk is opgebouwd uit verschillende lagen kleur. Let bij alle grafiek op de levendigheid van de kleur en de kwaliteit van zwarte lijnen.
Een andere tip zou kunnen zijn om de afdruk te ruiken. Papier, verf, hout: alles heeft een geur. Een lithografie uit 1930 of vroeger moet juist een heel klein beetje zurig ruiken en in ieder geval niet naar verse drukinkt.
Art Nouveau lithografie van Alphonse Mucha, 'Les heures du Jour', 1899
Het kopen van grafiek of printkunst
Wanneer bedrog van een print echt de bedoeling was, is het meestal met zoveel raffinement gedaan dat dit pas na deskundig onderzoek aan het licht kan worden gebracht. Bedrog loont echter alleen als het om werk van beroemde kunstenaars gaat.
Alleen uit analyse van de inkt en het papier kan in zo'n geval uitsluitsel geven over de tijd waarin de prent gedrukt werd, maar ja als er ook nog eens papier uit dezelfde tijd werd gebruikt, geeft een papieranalyse nog geen zekerheid.
Bij Gallerease werken we alleen met gerenommeerde galeries en kunsthandels, die aangesloten zijn bij de bekende branche-organisaties. Hierdoor kunnen we garanderen dat de prentkunst die u hier koopt ook daadwerkelijk origineel is. Wilt u onze collectie prentkunst of grafiek bekijken dan kan dat via de volgende link.
* In de header ziet u een handgekleurde heliografie van Sir Lawrence Alma-Tadema naar het gelijknamige schilderij 'Unconscious Rivals, 1893
