Verschil tussen print, gravure, steen-, zeefdruk, ets en lithografie in prentkunst (grafiek)

Gallerease Magazine

Writer

57 Artikelen11 Gecureerde kunstwerken

Prentkunst, ook wel 'grafiek' genoemd, kent vele verschillende druktechnieken. Zo op het eerste gezicht lijken papieren prints, gravures, etsen, steen- of zeefdrukken en litho's erg op elkaar Maar als u iets beter naar grafiek kijkt, zult u de verschillen ontdekken. Mocht u van plan zijn om een gedrukt kunstwerk op papier te kopen dan is het aan te raden om na te gaan wat voor soort druk u eigenlijk koopt. In dit artikel leggen we de techniek van de verschillende print- of druktechnieken uit en hoe u deze kunt onderscheiden.

Wat verstaan we onder prentkunst of grafiek?

Prentkunst of grafiek is een verzamelnaam voor alle soorten kunst die door middel van een afdruktechniek wordt gemaakt. De afbeeldingen die ontstaan door de druktechniek noem je prenten (in het Engels prints) of simpelweg afdrukken.

Omdat de prenten/afdrukken zijn gemaakt met een druktechniek, is het mogelijk het afdrukproces te herhalen, waardoor steeds dezelfde afdruk met dezelfde afbeelding ontstaat. Dankzij de technische ontwikkelingen hebben zich in de loop van de tijd talrijke prentsoorten en druktechnieken ontwikkeld.

De belangrijkste zijn:

de hoogdruk; ontstaan in Europa sinds ongeveer 1400; een voorbeeld is de houtsnede
de diepdruk: ontstaan rond 1500; een voorbeeld is de ets
de vlakdruk; vanaf ongeveer 1800; voorbeeld is de litho
de zeef- of doordruk: vanaf ongeveer 1925; een voorbeeld is de zeefdruk
de fotografische: vanaf ongeveer 1850; een voorbeeld is helio- of photogravure
de computer of digitale druk; vanaf ongeveer 1960; een voorbeeld is de laserprint en giclée

_{Prentkunst en printechnieken; 17e Eeuwse drukkerij (ets/gravure), A.Bosse (1645)}

In de hedendaagse grafiek zijn deze vijf soorten van min of meer gelijkwaardig artistiek belang. Het meest worden litho en zeefdruk gemaakt, maar ook de ets is weer in opmars. De bescheidenste rol speelt de computerprent maar dat lijkt een kwestie van tijd. Opmerkelijk is dat terwijl in de grafische industrie de oude technieken werden verlaten, in de grafische kunst alle technieken, ook de oudste, zich hebben gehandhaafd.

Ze worden nog allemaal gebruikt. Elke techniek heeft nu eenmaal zijn eigen expressieve mogelijkheden en die blijven van belang. Dus kan men in de hal van een grote drukke rij een oude hoogdrukpers als museaal pronkstuk zien staan terwijl eenzelfde pers in een atelier drie straten verderop volop in functie is.

1. Hoogdruktechniek; houtsnede en linosnede

Hoogdruk is een grafische techniek waarbij de drukinkt zich voor het afdrukken op de verhoogde gedeelten van de drukvorm bevindt. De eenvoudigste techniek om een hoogdruk te maken is met een stempel andere voorbeelden zijn houtgravure, houtsnede, linosnede en de kartondruk, boekdruk en flexografie. Deze techniek werd vroeger vooral gebruikt in de boekdrukkunst.

Hoogdruk en afdruk van de prent ‘De boere-kermis’, afkomstig uit drukkerij Vander Haeghen in Gent, ca. 1860

_{Hoogdrukvorm en afdruk van de prent ‘De boere-kermis’, afkomstig uit drukkerij Vander Haeghen in Gent, ca. 1860}

De voorstelling wordt bij hoogdruk uit bijvoorbeeld een plaat hout gesneden en is dus op de drukvorm als verhoging zichtbaar. Alles wat niet tot de voorstelling behoort is weggesneden. Steenhouwers noemen dit als ze een grafsteen hakken hoog-reliëf. De verhoogd staande voorstelling wordt met een rol of tampon van inkt voorzien en vervolgens afgedrukt.

_{Het afdrukken van een lino- of houtsnede, van boven naar onder: papier, inkt en hoogdrukvorm}

Het afdrukken kan met de hand gebeuren, men wrijft dan stevig over het papier dat op de drukvorm is gelegd. Dat levert onregelmatige afdrukken op. Meer gelijke afdrukken verkrijgt men door het gebruik van een drukpers. Soms ziet men op de achterkant van een prent dat de voorstelling als het ware in het papier gedrukt is, een 'moet', een stempel bijna, in het papier is geworden. Er is dan met veel kracht gedrukt. Hoogdruk zijn onder meer de houtsnede, de lino snede en de houtgravure.

Houtsnijkunst of xylografie

Houtsnijkunst of xylografie wordt, in tegenstelling tot een houtgravure, in een zachte houten plank gegutst, wat grovere afdrukken met sterk zwartwit contrast oplevert en vaak een houtstructuur geeft.

_{Xylografie of houtsnede is de druktechniek die voorafging aan de door Gutenberg gepatenteerde techniek}

Linosnede

Linosnede is een hoogdruktechniek waarbij de plaat of drukvorm bestaat uit een stuk linoleum. Omdat zacht linoleum gemakkelijker bewerkbaar is dan hout, kunnen de lijnen vloeiender gesneden worden.

_{Voorbeeld van een linosnede drukvorm}

2. Diepdruktechniek; gravure, ets, aqua- en mezzotint

Diepdruk (ook wel koperdiepdruk) is een grafische druktechniek. Deze techniek kenmerkt zich door het gebruik van een drukplaat (inktoverbrenger) waarin kleine verdiepte uitsparingen de inkt vasthouden (intaglio). Voorbeelden zijn de handmatige etstechniek en droge naald, en de industriële rotogravure (koperdiepdruk).

_{Van boven naar onder: papier, plaat, inkt in verdiepte delen}

Gravure

Een gravure is een afdruk in diepdruk-techniek van een afbeelding of een tekst die in een metalen plaat is gegraveerd (gesneden). Bij een gravure snijd je de voorstelling uit met een graveerstift of burijn.

Hierbij worden reepjes metaal opgetild en verwijderd. De zo ontstane groef heeft geen braam en drukt af als een fraaie heldere lijn. Anders dan bij een ets, waarbij de tekening door zuurinwerking wordt verkregen, wordt bij een gravure de tekening direct in de plaat gekrast.

_{Bekijk ook dit filmpje hoe het maken van een gravure in zijn werk gaat}

Ets

Bij het etsen wordt vaak een koperen plaat gebruikt met daarop een waslaag. in de waslaag wordt vervolgens de afbeelding gekrast door een etsnaald of een burijn. Deze krassen worden door een zuur in de koperplaat weggevreten. Deze groeven kunnen de inkt met een etspers overzetten op het papier.

_{Bekijk ook dit filmpje hoe het maken van een ets in zijn werk gaat}

Als je die plaat vervolgens in een bak met etszuur (meestal salpeterzuur) legt dan wordt het metaal in de lijnen weg geëtst. Er ontstaat een groefje waarin de inkt wordt gewreven. Op de etspers wordt dan het vochtige papier in de groefjes geperst waar het de inkt opneemt.

Er zijn veel verschillende technieken om een afbeelding in een plaat te etsen, enkele voorbeelden zijn mezzotint, aquatint, suikeraquatint en vernis-mou.

Mezzotint

Bij de mezzotint wordt eerst de hele koperplaat geruwd met een zogenoemd wiegijzer, een instrument met een waaiervormige, gekartelde kop die rijen putjes en braam op de koperplaat achterlaat. Als je een volledig voorbewerkte mezzotint plaat afdrukt krijg je een zwarte afdruk.

Om een voorstelling aan te brengen worden delen van de geruwde plaat met een schraap of polijst staal bewerkt. Op die plekken pakt de inkt niet meer evenredig en ontstaan dus bij de afdruk de lichte partijen. Door meer of minder te polijsten is het mogelijk om verschillende grijstonen te maken. De techniek maakt vloeiende overgangen mogelijk tussen de verschillende grijstonen.

_{Een bekende mezzotint afdruk gemaakt door M.C. Escher uit 1946, genaamd 'Oog'}

Aquatint

Aquatint is net als mezzotint een diepdruk etstechniek, waarbij geen lijnen maar egale vlakken ontstaan. Aquatint begint in tegenstelling met een mezootint juist met een een gladde plaat en de gebieden worden opgeruwd om ze juist donkerder te maken. Er ontstaat een op waterverf lijkend resultaat.

_{Voorbeeld van een aquatint, Gezicht op Boston, Robert Havell, 1841}

3. Vlakdruktechniek; steendruk, lithografie en offset

De vlakdruktechniek is ontdekt aan het einde van de 18e eeuw en kenmerkt zich door een beeldoverbrenger (steen of drukplaat en rubber) waarvan het geïnkte deel niet in hoogte verschilt van het niet-geïnkte deel. Vlakdruk werkt met het principe dat water (onbedrukt deel) en vet (inkt; bedrukt deel) elkaar afstoten.'Tot de vlakdruk wordt onder andere de lithografie (steendruk) en de offsetdruk gerekend.

Lithografie of litho

Litho' betekent 'steen' en is een verwijzing naar steen of metaal om inkt direct op het papier te drukken. Voordat men gaat drukken wordt de steen vochtig gemaakt en het beeld ingeïnkt. De niet betekende delen blijven nat en stoten de inkt af en de tekening houdt de inkt vast. Op deze wijze wordt dmv een pers de inkt overgebracht op het papier.

_{Herdruk van de lithografie 'De Aardappeleters', van Van Gogh met behulp van vlak gepolijste zandsteen}

Voor elke te gebruiken kleur wordt bij de lithografie een aparte steen (drukgang) geprepareerd welke na elkaar op het papier over elkaar heen worden gedrukt. Dit wordt ook wel 'chromolithografie' genoemd. Kunstenaars die de lithografie veel gebruiken of hebben gebruikt zijn onder andere: Corneille, Karel Appel, Marc Chagall, Kees van Dongen en Joan Miro

_{Een litho van Herman Brood, gemaakt met meerdere kleuren}

Offset druk

Een hele moderne vorm van de vlakdruk technieken is de 'offset druk'. Offsetdruk leent zich vooral voor het maken van hoge oplagen die snel gedrukt kunnen worden, zoals een dagblad.

Deze drukvorm bestaat vaak uit een dunne aluminium plaat waarop via fotografische weg een beeld is aangebracht met vettige inkt en water wordt alleen de inkt op een rubberdoek gedrukt en dit rubberdoek het beeld dan op het papier.

Er bestaan enorme kwaliteitsverschillen in offset lithografie o.a. door gebruikte fijne of grovere rasters, inkten en papierkwaliteit. Dan spreken we van High Quality offset of HQ kunstdruk.

_{Een offset productiemachine voor het drukken van grotere oplages}

4) Zeefdruktechniek; zeefdruk en silkscreen print

De zeefdruk of doordruktechniek of silkscreen print is een oude druktechniek gebruikt tijdens de Song-dynastie in China van 960-1279 AD. Het is een drukproces gebaseerd op een sjabloon. De inkt wordt daarbij door een drukvorm in een opgespannen stuk gaas gedrukt (sjabloon). Het wordt gemaakt en hoewel de 'zeef' oorspronkelijk van zijde was gemaakt, worden ze tegenwoordig vaak gemaakt van fijn geweven polyester of nylon.

_{Het maken van een zeefdruk. Van boven naar onder: het zeefraam, de inkt en het papier. Een rakel drukt de inkt door het gaas op het papier}

Zeefdruk of silkscreen print

Zeefdruk, ook wel serigrafie of silkscreen print genoemd, is een druktechniek waarbij de inkt door een soort sjabloon, de drukvorm, wordt gedrukt. Deze drukvorm zit in een raamwerk waarin een zeef, een fijn (polyester) gaas, is gespannen.

De drukvorm wordt met behulp van een lichtgevoelige laag en een film belicht op de zeef en onbelichte delen worden daarna uit de zeef weggewassen. Door de open delen van de zeef drukt men de inkt. Voor elke kleur is een apart raam met drukvorm (zeef) nodig. Verschillende vormen of kleuren kunnen met deze techniek op of naast elkaar worden gedrukt.

_{Een zeefdruk, ook bekend als silkscreen print is een drukproces gebaseerd op sjablonen gebruikt om prachtige kleuren en texturen te creëren}

Bij zeefdrukken met meerdere kleuren worden wordt elke nieuwe kleur gedrukt met een nieuw sjabloon of zeef. Dus voor elke kleur is een aparte drukvorm of zeef nodig. Een zeefdruk heeft vaak prachtige kleuren en texturen. Zeefdruk is een druktechniek die tegenwoordig nog vaak gebruikt wordt voor de bedrukking van affiches en textiel.

_{Een zeefdruk van Andy Warhol van Marilyn Monroe}

Andy Warhol was de eerste kunstenaar die de zeefdruktechniek veelvuldig gebruikte. Iedereen kent de prachtige, vaak kleurrijke zeefdrukken welke juist door de pop-art kunstenaars veel werd gebruikt.

5) Fotografische- of lichtdrukt, o.a. heliogravure

Laten we beginnen met de definitie van een fotografisch gedrukt kunstwerk. Dit is een zeer brede term die veel verschillende drukken omvat, maar in wezen betekent elk fotomechanisch gekopieerd kunstwerk dat het een reproductie betreft. Bij dit proces, de naam zegt het al, wordt een fotografische afdruk gemaakt met inkt op papier en niet met lichtgevoelig materiaal. Je kunt het zien als een vroege brug tussen de analoge en digitale tijd.

Heliogravure of photogravure

Een heliogravure (of fotogravure) is zo'n grafische 'analoge' techniek om een afbeelding aan het drukproces toe te voegen. Hierbij brengt men een fotografisch beeld in een gefixeerde, lichtgevoelige laag aan op een drukplaat. Deze wordt geëtst en afgedrukt door de uitgediepte oppervlakken in te inkten.De naam wordt ook gebruikt voor het eindproduct, het drukbeeld.

Zo gebruikte Sir Lawrence Alma Tadema aan het eind van de 19e eeuw deze techniek, als een van de eerste kunstenaars in zijn tijd, om zijn 'papeiren kopieen' van zijn originele schilderijen aan een breder publiek te verkopen.

_{Een voorbeeld van een heliogravure 'naar het schilderij 'Unconscious Rivals, door Alma Tadema uit 1893}

6) Digitale print; giclée en polygrafiek

Vanaf de jaren '90 ontstond de digitaleprinttechniek waarbij de betreffende afbeelding gedigitaliseerd word en opgeslagen en vervolgens afgedrukt door een speciale printer.

Giclée

Een giclée is een digitale printtechniek met een relatief nieuw soort kleurendruk van zeer hoge kwaliteit. Het wordt soms ook wel 'irisprint' of 'piëzografie' genoemd.

De basis voor de glicée is een complexe en professionele inkjetprinter welke drukt met kleurechte inkt-pigmenten waardoor een diep contrast, intense kleuren en de hoogst mogelijke resolutie ontstaan. Ook het papier is stevig en van hoogwaardige kwaliteit.

_{Verschil in kwaliteit tussen een normale print en een giclée}

Voor de afdruk van de giclée wordt van het originele werk eerst een digitale ‘scan’ of hoogwaardige digitale foto gemaakt en vervolgens drukproeven waarop eventuele beeld- of kleur correcties worden toegepast. Bekende kunstenaars waarvan tegenwoordig giclées te koop zijn, zijn o.a.: Armando en Damien Hirst.

_{Een giclée van de Nederlandse kunstenaar Armando}

Polygrafiek

Soms wordt een dergelijke print nog met de hand nabewerkt met spuitbus, penseel etc. Dan spreken we van een ‘hand finished’ of 'polygrafiek"versie, waarbij dan elke giclée net even anders is en dus uniek.

Waar originele prentkunst of grafiek kopen?

Als u prentkunst of grafiek koopt dan is het belangrijk om te weten waarvoor precies betaald. Hier op Gallerease vindt u alleen originele prentkunst en gegarandeerde kwaliteit. Al onze kunstwerken zijn gecureerd en afkomstig uit gerenommeerde galeries en kunsthandels. Zie voor ons online overzicht van beschikbare prentkunst en grafiek ook via de volgende link.

Wilt u meer informatie over waar u precies op moet letten bij de waardering van prentkunt of grafiek lees dan ook het volgende artikel.

Geschreven door Gallerease Magazine op 15 Mar 2023, 09:46 Categorie EducatiefTagged Werk op Papier