De invloed van kubisme op de moderne kunst

Wat is Kubisme precies?

Kubisme kan beschouwd worden als één van de vier grote schilderstijlen naast het dadaïsme, het expressionisme en de abstracte kunst in de Europese schilderkunst van de 20e eeuw. Het kubisme wil een directe registratie zijn van wat in ons hoofd omgaat wanneer wij naar de dingen kijken. 

In het kubisme, zoals het woord 'kubus' al aangeeft, gaat het om de reductie van een afbeelding tot geometrische figuren, zoals een kubus, kegel, bol of piramide. De kubistische kunststroming bracht een artistieke abstractie tot een nieuwe hoogte door middel van een mathematische analyse van het geregistreerde met de daaropvolgende ontleding in zijn geometrische vormen.

Vandaar vaak de bizarre gedachtesprongen, de fragmentering, de collages, de schijnbaar onjuiste kleuren in kubistische kunstwerken. Het kubisme als kunststroming had overigens geen achterliggende eigen theorie of manifest.

_{Een van de bekendste kubistische schilderijen 'Guernica', geschilderd door Pablo Picasso in 1937}

Hoe is Kubisme ontstaan?

Kunsthistorisch gezien kunnen we zeggen dat het kubisme in het begin van de 20e eeuw ontstond als reactie op het intuïtieve fauvisme met zijn felle kleuren en vlakke vormen. Kubisme daarentegen ging in de richting van orde, reflectie en constructie en maakte gebruik van driedimensionaal voorgestelde vormen.

Een belangrijke voorloper van het kubisme was bovenal Paul Cézanne met zijn werken en artistieke opvattingen. Een bekende uitspraak van Paul Cézanne is de uitspraak dat 'alle vormen in de natuur in feite zijn opgebouwd uit een aantal oervormen zoals bol, kegel, cilinder en kubus'.

In het werk van Paul Cézanne werd voor het eerst het klassieke perspectief losgelaten en werden kleuren gebruikt om het gevoel van diepte te creëren. Heldere kleuren staan op de voorgrond en donkere kleuren op de achtergrond. Dit is goed te zien in de serie Mont Sainte Victoire, die werd getoond op een tentoonstelling in 1907 met zijn werken van de laatste tien jaar.

 _{Een van de eerst kubistische schilderijen van Paul Cézanne - Montagne Saint-Victoire 1904}

Andere doorslaggevende grondleggers van het kubisme waren Pablo Picasso en Georges Braque. Zij raakten geïnspireerd door de Oosterse en Afrikaanse cultuur en begonnen in felle kleuren te schilderen. Picasso en Braque zette zich af van de stijl van schilderen die illusionistische pogingen deed om mensen, landschappen en voorwerpen ruimtelijk en plastisch weer te geven.

Het schilderij Les Demoiselles d'Avignon van Pablo Picasso's baande definitief de weg voor het kubisme in de schilderkunst. Picasso liet zich hiervoor inspireren door de Afrikaanse maskers die hij zag in het Musée de l'Homme. Op het doek staan vijf prostituees afgebeeld, wier lichamen hij versimpelde tot geometrische vormen. 

_{Het beroemde kubistische kunstwerk 'Les Demoiselles d'Avignon', Pablo Picasso, 1907, oil on canvas, 244 x 234 cm}

 

_{Kubistische schilderij 'Bottle and Fishes', Georges Braque, 1910 - 1912}

Kenmerken en uitgangspunten van Kubisme

Het meest kenmerkende van het kubisme is de vereenvoudiging van alles. Kubisten proberen dit in een schilderij te verwerken. Hieronder een opsomming van de voornaamset kenmereken van het kubisme. 

Gebruik van geometrische figuren

Zoals eerder genoemd worden bijna alle vormen in het kubisme worden teruggebracht tot hoekige, kubusachtige basisvormen, de reductie van een afbeelding tot geometrische figuren, zoals een kubus, kegel, bol of piramide. 

Fragmentarisch platvlak

In het kubisme wordt geen onderscheid gemaakt tussen driedimensionale vormen die naar de kijker toe buigen en vormen die van de kijker af moeten buigen. Kubisten maken vormen vlak en vermenigvuldigen ze dan. De vormen lijken uiteen te vallen in kleine fragmenten. het schilderij is een plat vlak, dat bedekt is met vormen, lijnen en kleuren. 

Verschuivende standpunten 

In het kubisme wordt vooral gebruikgemaakt van verschuivende standpunten. Oftewel de ruimtelijkheid van de 'dingen' wordt niet vanuit één standpunt perspectivisch weergegeven. Een tafel bijvoorbeeld kan vanuit verschillende hoeken worden bekeken. Van bovenaf als men staat, vanaf de zijkant als men zit, of van onderaf als men iets van de vloer wil oppakken. 

_{Een kleurrijk kubistisch schilderij van André Lothe, Lescale, 1914}

Lichtinval vanuit verschillende kanten

In het kubisme kregen alle vlakken (of facetten) vaak een licht- en een schaduwzijde. Elk fragment lijkt individueel belicht. Hierdoor ontstaat een speels soort ruimtelijkheid.

Gebruik van kleur

Kleur was niet zo belangrijk. Men gebruikte in het begin vrijwel geen felle kleuren, soms alleen maar grijsachtige, oker en bruin tinten. Kleur werd in een later stadium overigens wel weer belangrijker.

Aandacht voor de restvorm 

Naast de hoofdvorm getekend is ook de restvorm belangrijk in het kubisme. Restvorm is vaak het wit dat op een tekening overblijft. De compositie bestaat vaak uit een opeenvolging of opstapeling van vaste vormonderdelen, meestal ontstaan vanuit het midden van het schilderij, groeiend naar de buitenkant of de omtrek. 

Terugkerende onderwerpen 

Stromingen binnen het Kubisme 

Binnen het kubisme beschouwen we 3 hoofdstromingen.

Geometrisch kubisme (1907-1909)

Het geometrische kubisme liep van 1907 tot 1909 met de sterke invloed van Cézanne op de landschappen van Braque en de door Afrikaanse sculpturen geïnspireerde techniek van Picasso.

Braque en Picasso lieten eens en voor altijd het lineaire perspectief achterwege vanuit de gedachte dat het hier uiteindelijk ook maar om een manier van kijken ging. De objecten vertonen een vergaande stilering: de schilderijen lijken in eerste instantie opgebouwd uit meetkundige vormen.

_{Voorbeeld van geometrische kubisme, Georges Braque Grand Nu, 1907-1908}

Analytisch kubisme (1910-1914)

Het analytische kubisme duurde van 1910 tot 1914. In deze periode spat het beeld dat Picasso en Braque van de werkelijkheid bieden uiteen in kleine fragmenten. De vaste vormen van de objecten worden gebroken, ontleed in alle facetten en niet beperkt tot de toevallig zichtbare facetten alleen, door ze naast en vaak over elkaar uit te beelden.

_{Voorbeeld van een analytisch kubistisch schilderij, Portrait d'Ambroise Vollard, 1909-1910, Pablo Picasso}

Synthetisch kubisme (1913 - circa 1920)

Na 1913 wil men in het synthetische kubisme de breuk met de realiteit weer herstellen. Niet door terug te gaan naar zijn oorspronkelijke vorm maar door de karakteristieke omtreklijn en de materie van objecten zo reëel mogelijk weer te geven.

In het latere ‘synthetische kubisme’ werden de vormen simpeler, de kleuren helderder en werd er geëxperimenteerd met nieuwe stijlvormen zoals collages waarbij papier en kranten onderdeel zijn van het schilderij. 

_{Voorbeeld synthetisch kubisme, Fruitschaal en karaf, 1914, Juan Gris}  

Kubisme en invloed op andere kunststromingen 

Hoe belangrijk het expressionisme ook is geweest voor de verdere ontwikkeling van de kunst van de 20e eeuw, zonder de nieuwe manier van kijken van het kubisme zouden we niet spreken over futurisme, dadaïsme, surrealisme, constructivisme, bepaalde vormen van abstracte kunst en kinetische kunst en evenmin van conceptuele kunst 

Invloed op architectuur  

Overigens heeft de kubistische bouwstijl geen grootse vormen aangenomen binnen de architectuur. De kubistische elementen in de gebouwen waren vooral bedoeld ter decoratie. Vooral in Praag ontwikkelde zich tussen 1910 en 1925 een kubistische architectuur (o.a. Josef Gočár).

Toch zien we nog de invloed van het kubisme op de architectuur en de bouwstijl uit het verleden en in de hedendaagse ontwerpen. Hieronder in de afbeelding een aantal voorbeelden, zoals van links naar rechts: Fallingwater in Mill Run, Het Raadhuis in Hilversum,  Het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht en de Wotrubakerk in Wenen. 

_{Voorbeelden van kubisme in de architectuur}   

Invloed op beeldhouwkunst en literatuur 

Ook in de beeldhouwkunst is had het kubisme zijn invloed. Beeldhouwers Alexander Archipenko, Raymond Duchamp-Villon, Jacques Lipchitz, Ossip Zadkine en natuurlijk Pablo Picasso zijn er de belangrijkste meesters van.

_{Kubistisch beeld door Henri Laurens, 'Vrouwenhoofd' (1920), Musée National d'Art Moderne, Parijs}

In de literatuur vinden we het kubisme vooral terug bij de Vlaamse dichter Paul van Ostaijen. Van Ostaijen ontwikkelt zich in zijn poëtisch oeuvre van expressionisme (tonen van alle emotie) via kubisme (de wereld zelf laten spreken) naar de grote onthechting die hij vindt in de abstracte kunst.

Waar kun je Kubistische kunstwerken bekijken?

De belangrijkste musea waarin de ontwikkeling van het kubisme goed te zien is, zijn het Centre Pompidou in Parijs en het Museum of Modern Art in New York. Pablo Picasso heeft daarnaast een hele reeks eigen musea: in Parijs, in Malaga, in Barcelona en in Antibes.

In Nederland heeft het Kunstmuseum in Den Haag regelmatig kubistische kunst, Museum de Fundatie in Zwolle en het Stedelijk Museum in Amsterdam.

Waar kun je originele kubistische kunst kopen?