Een frisse blik op het 'stilleven'

Het stilleven wordt in de kunst vaak ten onrechte onderbelicht. En dat terwijl een stilleven vaak meer te bieden heeft dan op het eerste gezicht doet vermoeden. Uiteraard is een stilleven vaak gewoon prettig om naar te kijken en betreft het vaak een technisch hoogstandje van de kunstenaar. Maar wat veel mensen niet realiseren is dat stillevens vaak ook een diepere, symbolische en soms zelfs ook een persoonlijke betekenis hebben. We zullen in dit artikel beschrijven wat de typische kenmerken zijn van een stilleven, wat de geschiedenis en de symboliek is van het stilleven. En daarnaast zullen we een aantal voorbeelden geven van verschillende soorten moderne stillevens, die vandaag de dag te koop zijn in de betere galeries. 

Definitie van een stilleven

Een stilleven is een schilderij, tekening of een foto waarbij de kunstenaar een aantal onbeweeglijke voorwerpen heeft opgesteld en bijelkaar gezet. Vandaar ook de naam "stil-leven". Bij een stilleven gaat het meestal om de afbeelding van levenloze dingen en op het eerste gezicht alledaagse voorwerpen. Hierbij kun je bijvoorbeeld denken aan: glazen, boeken, vazen​​, sieraden, munten, schelpen, pijpen, enzovoort.

Maar dat hoeft echter niet altijd het geval te zijn. Op sommige schilderijen, in dit genre, staan bijvoorbeeld bloemen, een vlinder of een kevertje. Maar over het algemeen geldt dat de kunstschilder of fotograaf een aantal voorwerpen zorgvuldig bij elkaar heeft gezet, een zogenaamde compositie, in een sfeer die de toeschouwer zal boeien. 

_{Een modern, kleurrijk en zomers tafereel stilleven, geschilderd door Juane Xue, 'Begin van de avond' uit 2018}

De geschiedenis van het stillleven

De eerste en oudste stillevens die we kennen zijn al heel lang geleden gemaakt. Het gaat dan bijvoorebeeld om fresco's, muurschilderingen uit de tijd van de oude Grieken en Romeinen die daarmee (toen al) hun huizen mee versieerden. 

_{Een Romeins stilleven als fresco uit Pompeï (Julia Felix 70)}

Maar in de 16e eeuw werden stillevens vooral gebruikt als oefening voor schilders in opleiding. Zo konden zij werken aan een natuurgetrouwe weergave en aan de zogenaamde 'stofuitdrukking'. Hierbij werd vooral aandacht geschonken aan het gedetailleerd weergeven van texturen en oppervlaktes. Het duurde nog vrij lang voordat het genre echt werd gewaardeerd op de manier waarop we dat vandaag de dag doen. De interesse voor stillevens hing samen met het feit dat er in de 17e eeuw meer vraag kwam naar genre- en historiestukken en naar werken waar de natuur en kostbare voorwerpen in het middelpunt stonden.

Stillevens werden vooral geschilderd in een groot deel van Noord-Europa, vooral in Belgie, Engeland en Frankrijk. De schilders in Vlaanderen beïnvloedden op hun beurt de 'Hollandse' schilders. Vooral in Haarlem bloeide het 'stilleven op. Hier kwam meer aandacht voor stillevens en schilders als Pieter Claesz en Jan Claesz Heda maakten zich het afbeelden van stoffen, glazen en lichteffecten op zilverwerk meester. De schilders specialiseerden zich vooral in de zogenaamde “ontbijtjes” of “banketjes”, waarop etenswaren te zien zijn, zoals melk, kaas en brood. En zo ontstond 'het stilleven' als echt genre.

_{Een typisch 17e eeuws ontbijtje als stilleven door de Haarlemse Pieter Claesz., 'Banketje met kaas en vruchten', ca. 1623}

Halverwege de 17e eeuw, de Gouden Eeuw, ontstond een enorme vraag naar deze werken en het aantal 'stillleven schilders' groeide mee. De schilders specialiseerden zich in verschillende type stillevens. Zo werden er na 1650 pronkstillevens geschilderd, veel minder sober dan de ontbijtjes, met donkere kleuren, weelderige vruchten en exotische objecten. Jachtstillevens werden populair, net als bloemstillevens en vanitas-stillevens.

_{'Banquet Stilleven', geschilderd door de Vlaamse Adriaen van Utrecht in 1644 toont de expertise van de schilder, het schilderij was waarschijnlijk bedoeld voor boven de schoorsteenmantel vanwege het lage perspectief} 

Vooral in Nederland waren de schilders specialisten in het weergeven van glanzende oppervlakken, luxe stoffen en andere texturen. Dit is goed terug te zien in de jachtstillevens en pronkstukken, waar verschillende soorten objecten getoond worden, zoals kristallen en zilverwerk, maar ook dieren, bloemen, dranken en stoffen — een rijk scala aan verschillende texturen en de schilders wisten deze allemaal af te beelden alsof je ze zo aan kon raken en op kon pakken.

Tenslotte waren 'bloemstillevens' heel populair. In het begin werden er veelal individuele bloemen geschilderd, maar al snel werden dit weelderige en asymmetrische boeketten. Zo kwam er meer aandacht voor lichtinval en dieptewerking. Deze stillevens waren duur, omdat bloemen in die tijd zeldzaam waren en er veel techniek kwam kijken bij het schilderen van bloemstillevens. Schilders die technisch en vaardig genoeg waren om de bloemen realistisch weer te geven werden gelauwerd in heel Europa. 

_{Een typisch "bloemstilleven" door Ambrosius Bosschaert de Oude, 'Bloemen in een bekerglas met een vlinder en een schelp', 1612} 

De verborgen boodschap en symbolen van een stilleven

Naast techniek is er in stillevens heel veel symboliek te ontdekken. De 'sobere ontbijtjes' die eerder genoemd werden bevatten vaak een calvinistische waarschuwing tegen overdaad en luxe. De zogenaamd 'vanitas-stillevens' laten de vergankelijkheid van het leven zien: rijkdom en overvloed zijn niet belangrijk wanneer je overlijd, daarom moet je de dood altijd in het achterhoofd houden, dit noem je “memento mori”.

Waar sommige dingen voor de hand liggend kunnen zijn, zijn andere voorwerpen juist dubbelzinnig. Een vrucht kan voor allerlei dingen staan. Een vrucht vergaat snel, dus zou het bij de vanitas voorwerpen kunnen passen. Zie hieronder ook een mooi voorbeeld van een 'vanitas-stilleven'.

_{Voorbeeld van een typisch 'vanitas-stilleven' met verschillende symbolen door Harmen Steenwijck, ca 1628}

Zo staan tropische vruchten symbool voor rijkdom, terwijl gangbare vruchten symbool staan voor vruchtbaarheid. Boeken, zandlopers en een wereldbol wijzen op een wetenschappelijke betekenis en muziekinstrumenten voor de vluchtigheid van het leven. Ook heeft de combinatie van objecten vaak een betekenis.

Moderne stillevens

In de 17e en 18e eeuw waren de stillevens traditioneel maar divers en was er ook een breed spectrum aan kleurrijke, donkere, sobere of weelderige stillevens.

Begn vorige eeuw en tegenwoordig worden er nog steeds stillevens gemaakt. Bij deze stillevens zie je ook invloeden van andere kunststromingen terugkomen. In de 20e eeuw was er namelijk een grote opkomst van 'postmoderne stromingen'. Er werd volop geëxperimenteerd met vorm en kleur.

Stillevens werden niet meer zo conventioneel afgebeeld, maar nog steeds werd er veel aandacht besteed aan de compositie en de lichtinval. Ook was er niet altijd een diepere betekenis te ontdekken. Zie bijvoorbeeld het stilleven hieronder.

_{Léon de Smet, 'De bloemen de vruchten en het personeel', 1909, een mooi voorbeeld van een kleurrijk impressionistisch stilleven uit het begin van de vorige eeuw.}

Schilders uit de 19e en 20e eeuw lieten stromingen als kubisme en impressionisme terugkomen. Tegenwoordig zien we zoal hyperrealisme en surrealisme in stillevens terug. Daarnaast bevatten de stillevens nog steeds boodschappen. Deze kunnen traditioneel zijn, maar vandaag de dag kunnen dit ook kritische boodschappen zijn die de hedendaagse maatschappij een spiegel voorhouden.

Het is tegenwoordig niet meer zo vanzelfsprekend dat een stilleven geschilderd is, het wordt steeds populairder om foto-stillevens in je huiskamer op te hangen. Zo toont het stilleven in de header, helemaal bovenaan genaamd. 'Share my Wing' door Dick Nicolaï, 2016, een goed voorbeeld van een modern stilleven (fotografie) dat een persoonlijk en hedendaags verhaal verteld met een knipoog naar het verleden. Ook tegenwoordig worden dus stillevens nog steeds 'in opdracht' en op maat gemaakt.

Een ander mooi voorbeeld van een modern stilleven treft u hieronder, hierbij is doormiddel van moderne fotografische technieken een typische 17e eeuwse en donkere sfeer nagebootst. 

_{Een modern stilleven gefotografeerd door Jeroen Luijt, China and the Falcon, 2019}

Mocht u geïnteresseerd zijn in meerdere voorbeelden van stillevens, bezoek dan onze uitgebreide collectie van moderne en hedendaagse stillevens verkrijgbaar via Gallerease online!